نشري ة ادب و زبان دانشکدة ادبی ات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر كرمان سال 91 شمارة 04 پايیز و زمستان 9911

Transkript

1 نشري ة ادب و زبان دانشکدة ادبی ات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر كرمان سال 91 شمارة 04 پايیز و زمستان 9911 حقوق و روابط انسانی در آثار اما محم د غزالی * ( علمی پژوهشی( دکتر عنایتاهلل شریفپور 1 دکتر محم درضا صرفی 2 مهدی ه محمودزاده 3 چکیده يکی از مح ور ها ی اساس ی ت فک ر ات و ت أم ت ا ن دي ش م ن د ا ن عرف ا و ف سف ه اساسا ش ناخ ماهی ا ن سان اس. در غا ل ب اديان ا ل هی مخص و صا دين م ب ین اس م ن ی ز ب ه ش ناخ اين شا هکار خلق تأكید زيادی شدهاس تا مقد مهای در شناخ حضرت حق تعالی باشد. از مهمترين موضوعاتی كه در ه شناخ انسان مطرح میشود روابط حقوق و تکالیف نان در مقابل يکديگر اس. ابوحامد امام محم د غزالی متفک ر و انديشمند قرن پنجم هجری در ثار گرانقدرش اين موضوع را سرلوحة كار خود قرار دادهاس. در اين مقاله با مطالعة سه اثر معروف غزالی يعنی كیمیای سعادت نصیحةالملوک و احیاءعلومالد ين ديدگاه و نیري ات وی در ارتباط با حقوق و روابط انسانها استخراج بررسی و نقد و تحلیل شدهاس كه با تو ه به بینش دقیق و عالمانة او میتوان ديدگاههای وی را سرلوحة اخ ق و رفتار امعة بشری قرار داد. از مله مهمترين حقوقی كه غزالی مخاطبان خود را به رعاي نها سفارش كردهاس مواردی اس از قبیل حقوق تاريخ پذيرش نهايی مقاله : 9911/49/41 * تاريخ ارسال مقاله : 9911/49/ e.sharifpour@uk.ac.ir 1 -دانشیار زبان و ادبی ات فارسی دانشگاه شهید باهنر کرمان )نويسندة مسئول( 2 -استاد زبان و ادبی ات فارسی دانشگاه شهید باهنر کرمان 3- دانشجوی دکتری زبان و ادبی ات فارسی دانشگاه شهید باهنر کرمان

2 شماره 04 نشری ة ادب و زبان 104 مسلمانان همسايگان و دوستان نسب به يکديگر حقوق اعضای خانواده نسب يکديگر حقوق برابر در ازدواج حق برو و حقوق رفاهی و ساير حقوق مردم كه بر عهدة دول هاس. واژههاای کلیادی: حقوق انسان امام محم د غزالی نصعیحةالملعوک كیمیای سعادت احیاءعلومالد ين ا ن س ا ن چی س تی و 1- مقد مه يکی از مف اهیم ك لی دی و ب س یار مه م در غال ب تحقیق ات ش ناخ مفاهیم مربوط به وی اس تا شناختی امع و كامل نسب به او حاصل شود. شناخ انسان از ن ه قابل تأم ل اس كه مقد مة شناخ خداوند اس و كسی كه حقیق خود را بشناسد خدا را خواهدشناخ چنانکه پیامبر اكرم ( ) در اين باره فرمودهاس : م ن.)91 عر ف نفس ه ف ق د عر ف رب ه )مجلسی 9919: در متون اس می از انسان با عنوان خلیفة الهی نام برده شدهاس. شهید مطه ری با تو ه به ية 919 سورة توبه «ل ق د ا ئ ک م رسو ل م ن ا نف س ک م ع ز ي ز ع لی ه م ا ع ن اتم ح ر يص ع ل یک م بالمؤم نین ر ؤ ف رحیم«)توبه 919( تأكید میكند كه از نیر اس م انسان كسی اس كه درد خدا را داشته باشد و چون درد خدا را دارد درد ساير انسانها را نیز دارد. وی پیامبر را به عنوان يو انسان كامل از ديد اس م معر فی میكند چراكه رنج مردم بر او سخ و گران اس و حريص نجاتدادن مردم اس )ن. : مطه ری 34-11(. 9991: و بايد به صورت گروهی زندگی كند اين 1-1- بیان مسئله از نجا كه انسان مو ودی ا تماعی اس سؤال پیش می يد كه هريو از نان در برابر يکديگر چه حقوق و تکالیفی دارند و در روابط انسانی خود چه چیزهايی را بايد رعاي كنند يکی از علوم زمانة حاضر حقوق اس می اس كه در راستای تبیین و تشريح حقوق انسانها از ديدگاه اس می میپردازد. بوازار Biosard( )Marcel Andre در كتاب انساندوستی در اس م بیان میكند كه در اس م هم حقوق فرد مطرح اس و هم حقوق

3 111 پاییز و زمستان 59 حقوق و روابط انسانی در آثار اما محم د غزالی ا تماع. اس م مؤي د شخصی انسان زادی و شکوفندگی او اس و اين زادی در پرتو ا ي ما ن به خ دا شکل گ رفته اس. در واق ع اعتق اد ب ه خ دا و ن د و بن د گی ا و ا ن س ا ن را در ب را ب ر انسان به زادی و برابری میرساند و اين احساس برابری وظايف و حقوق انسانها را در قبال يکديگر معلوم میكند )ن. : بوازار 30-39(. 9911: بسیاری از متفک ران و عالمان اين موضوع را سرلوحة مطالعات و تألیفات خود قرار دادهاند. يکی از متفک ران اس می در حوزة شناخ انسان و حقوق وی ابوحامد امام محم د غزالی اس. در اين مقاله با تکیه بر ثار وی شواهد و مؤل فههای حقوقی انسانها در ارتباط با يکديگر استخراج و نقد و بررسی شدهاس پیشینة تحقیق در موضوع حقوق بشر در ثار اديبان فارسی پژوهشهای چندی صورت گرفتهاس از مله مقالة»گفتمان حقوق انسانی در گلستان سعدی«نوشتة محم د قراگوزلو و»گلستان و حقوق طبیعی انسان«نوشتة دكتر محمود عباديان. در اين دو مقاله گلستان سعدی از منیر حقوق بشر بررسی و نیري ات سعدی در اين خصو استخراج و نقد شده اس. ع وهبر اين دو حسین ند اف در پاياننامة منشور حقوق بشر در شعر فروغ فر خزاد صف ارزاده و شفیعی به بررسی اين موازين در ثار سه تن از اديبان معاصر پرداختهاس مجتبی رؤيتوند نیز در پاياننامة لوة انساندوستی و حقوق بشر در ادبی ات فارسی شاعران مشروطه اين موضوع را از منیر شعرای مشروطه بررسی كردهاس. چنانکه مشاهده میشود مقالة پیشرو با تحقیقات انجامشده متفاوت و محتوای ن موضوعی تازه اس ضرورت و اهم یت تحقیق حقوق بشر يکی از مهمترين مسائلی اس كه امروزه نیر هانیان را به خود لب كرده و موضوع موردبحث غالب مجامع انسانی اس. اگرچه اين موضوع چند دههای اس به صورت علنی و هانی مطرح شدهاس ام ا در اس م و در بین علمای اس می مسئلهای اس كه قدم ديرينه دارد. امام محم د غزالی در قرن پنجم هجری قمری اين موضوع را

4 شماره 04 نشری ة ادب و زبان 102 در غالب ثار خود مطرح كردهاس درحالیكه تنها چند دهه از عمر مجمع هانی حقوق بشر و اع می ة هانی حقوق بشر نمی گ ذرد. ض ر ورت ا ي ن تحقی ق از ن ه اس ك ه تاكنون كسی از اين منیر به ثار غزالی ننگريسته اس. در اين مقاله سعی بر ن اس تا با استخراج اين مؤل فههای حقوقی به مد عیان حقوق بشر نشان دادهشود كه اين مطلب موضوعی تازه نیس بلکه در بین متفک ران اس م سابقهای به قدم تاريخ اس م دارد. 2- بحث در ادامه ثار غزالی از منیر حقوق بشر مطالعه و موازين حقوقی نها استخراج و نقد و تحلیل شدهاس تعریف حق و تکلیف و انواع آن در ا بت دای ك م الز م اس تع ر يفی در ب ارة مفه و م ح ق و ا ن وا ع ن ارا ئ ه ش ود و س پس توضیحی مختصر دربارة دو سند مهم هانی حقوق بشر دادهشود كه مبنای كار اين پژوهش بوده اس. در زبان عربی اين واژه معانی مختلفی دارد. حق در اصل به معنای و ود و ثبوت و مطابق و موافق و نقیض معنای باطل اس )ن. : محم دبنمکر م 9990: ذيل واژة حق(. در لغ نامة دهخدا ذيل اين واژه معانی زير ذكر شدهاس : راس كردن سخن درس دانستن يقیننمودن و... )ن. : دهخدا 9933: ذيل واژة حق(. فرهنگ معین برای ن معانی ذيل را ذكر كردهاس : وظايف تکالیف و همچنین قواعد و رسوم الزماال رايی كه به منیور استقرار نیم در وامع انسانی وضع يا شناخته شدهاس. در تعريف حقوق بشر ن را مجموعة حقوق و اختیاراتی میدانند كه به يو شخص به عنوان انسان بدون در نیر گرفتن نژاد ملی تابعی يا نس او دادهمیشود )ن. : معین 9911: ذيل واژة حق(. در علم حقوق حق را چنین تعريف كردهاند:»سلطه توانايی و امتیازاتی كه به مو ب قانون يا قواعد حقوق به اشخا دادهمیشود و به وسیلة ن افراد میتوانند در روابط

5 113 پاییز و زمستان 59 حقوق و روابط انسانی در آثار اما محم د غزالی و احترام ن ا تماعی خويش ارادة خود را به يکديگر تحمیل كنند و نان را به رعاي الزام نمايند«)كريمینیا 991(. 9991: از مجموع قواعد كل ی كه بر رفتار اشخا كه حقوق عبارت اس مدنی معتقد اس كه ادارة امعه را بر عهده دارند كه در امعه زندگی میكنند و يا بر ارگانهای حکوم و در ارتباط با ديگر واحدهای سیاسی ظاهر میشود و بر ارتباط افراد با ارگانهای حکوم : مدنی 11(. 9991: مدر سی نیز حق را ن چیزی. )ن. ضامن ا رای نها اس و دول میداند كه فرد به واسطة ن از سايرين بخواهد كاری را انجام دهند و يا انجام ندهند تا از : مدر سی 991(. 9939: اين طريق بدو منفعتی برسد )ن. كه در احقاق حقوق. درواقع تکلیف مسئولی تی اس واژة مقابل حق تکلیف اس. تکلیف و حق از يکديگر دا نیستند. اگر كسی حق ی دارد در مقابل مطرح اس. حضرت علی )ع( میفرمايد:»ال ي جری ل ا حدا ال ا تکالیف و وظايفی نیز بر عهدة او اس مگر نکه به عهدهاش هم ری علیه و ال ي جری ع لیه ال ا ری ل ه«حق ی برای كسی نیس )حضرت مگر نکه برای او و به نفع او هم هس و به عهدة كسی حق ی نیس حق ی اس علی)ع( 9939: خطبه 191(. پس حق و تکلیف دو روية يو سک ه و الزم و ملزوم يکديگرند. اگر ايی حق ی از كسی ضايع میشود به دلیل كوتاهیكردن فرد مقابل در. انجامدادن تکلیف و مسئولی تش بودهاس Roosevelt( )Franklin Delano در رئیس مهور امريکا فرانکلین روزول همگان را به هانی مبتنی بر چهار زادی يعنی زادی بیان زادی مذهب سال 9109 زادی از فقر و احتیاج و زادی از ترس فراخواند. اين اقدامات سبب تأسیس سازمان ملل مت حد و تدوين منشور ن شد. در 9101 منشور ملل مت حد به امضا رسید و سرانجام در دهم دسامبر 9109 اع میة هانی حقوق بشر به تصويب رسید كه نخستین اع می ة فراگیر حقوق ها در مورد حقوق و زادیهای اساسی انسان مل بشر با هدف برقراری تفاهم مشتر : مهرپور 03-91( پس از. )ن. و مشتمل بر يو مقد مه و سی ماد ه اس اس

6 شماره 04 نشری ة ادب و زبان 100 اين تاريخ مسئلة حقوق بشر بهعنوان يو موضوع هانشمول و همگانی در مد كه همة مواد اين اع می ه میداند. ها را موظ ف به رعاي ها و مل دول ب ین ت م ا م انسانها را دربردارد. اين اع میه تقريبا مهم ت ر ين م س ا ئل حق وقی م ش ت ر. بعضی موارد ريز و حس اس از ديد ن پنهان ماندهاس باو وداين شايد بتوان گف ازاينرو وامع اس می با برخورداری از منابع غنی اس می كه تمام حقوق ريز و درش انسانی را در تعالیم خود نهفته دارد برای تکمیل اع میة حقوق انسان وارد عمل شدند. در س وزرای امور خار ة سازمان ا س اس می تاريخ 90 محر م 9099 هجری قمری ا های عضو سازمان ا س اس می با ايمان به س دول در قاهره برگزار شد. در اين ا ) و با درنیرگرفتن عقیدة توحید ناب حضرت محم د ( خداوند يکتا و با تصديق رسال اع میة حقوق بشر اس می را مطرح اس می مدهاس برای تحق ق اموری كه در شريع كردند. حقوق اساسی و زادیهای عمومی در اس م زئی از دين مسلمانان اس بنابراين هیچ كس حق ندارد نها را بهصورت كل ی يا زئی متوق ف كند يا زير پا بگذارد. و چندين مورد اضافه بر ن در اين بسیاری از اين مو اد با اع می ة هانی يکسان اس : حق فضل و. ت س خی ری ا ض افات را ب ه ش ر ح ذ ي ل ذك ر كردهاس اع می ه مو ود اس مردة مده از طريق كار لوگیری از راههای تولید مثل انسان حرم بهدس كرام تخريب مزارع و ساختمانهای مسکونی در خ ل نگ حق خانواده در انسان ممنوعی از برخورداری از نفقة مرد حق دعوت به نیکی و نهی از منکر حق فرد در حماي مقد سات خود در برابر توهینها حقوق ذویالقربی حق انسان در پیروی از دين فطری : تسخیری 9994: ربا و كسب در مد مشروع )ن. زادی از قید و بند استعمار ممنوعی.)93-91 كه میتوان نها را به چهار دسته تقسیم كرد. حقوق به طور كل ی شامل انواعی اس و نهايتا به. همه چیز از ن خداوند اس او لین و مهمترين حق حق خداوند بر بنده اس سوی او برمیگردد و هیچ مو ودی در برابر او از خود استق ل ندارد.»ل ه ما فی الس موات و

7 115 پاییز و زمستان 59 حقوق و روابط انسانی در آثار اما محم د غزالی ما فی اال رض «)بقره: 111(. همة نعم هايی كه انسان از ن برخوردار اس از ن حضرت حق اس. ازهمینرو مسئولی انسان در برابر خداوند وا ب میشود. دومین حق حق انسان نسب به خود اس. مصباح يزدی معتقد اس كه نفس انسان دارای ابعاد گوناگونی اس كه با يکديگر ارتباطاتی دارند و به نسب اين ارتباط نسب به د يگ ری دارای حقوق و بالت ب ع م سئولی خا ص ی اس. م ث ا ن س ا ن ح ق ن دارد ه رط ور ك ه بخواهد از اعضا و وارح ظاهری و باطنیاش استفاده كند )ن. : مصباح يزدی 9991: 904(. غزالی نیر خود را در اين خصو چنین بیانمیكند:»هیچ چیز به تو نزديوتر از تو نیس. چون تو خود را نشناسی ديگری را چون شناسی... پس تو را حقیق خود طلب بايد كرد تا خود تو چه چیزی و از كجا مدی و كجا خواهی رف و اندر اين منزلگاه به چه كار مدهای و تو را از بهر چه وردهاند و سعادت تو چیس و در چیس و شقاوت تو چیس و در چیس «)غزالی 99(. 9919: پس انسان در قبال خود مکل ف اس تا به خودشناسی دقیق بپردازد تا از اين طريق بتواند صفات رذيله را از خود دور و صفات حمیده را تقوي كند و در راه سعادت قرار گیرد تا از اين طريق به خداشناسی برسد. حق سوم مربوط میشود به وظیفة انسان در مقابل ساير مو ودات زندة ديگر. حق چهارم تکلیف انسان در مقابل ساير انسانهاس كه در واقع موضوع اصلی اين پژوهش اس. در ذيل به انواع حقوق انسانها در مقابل يکديگر اشاره خواهد شد. برای تفهیم بهتر موضوع ابتدا به تشريح هر كدام از حقوق با تو ه به اسناد مو ود از مله رسالة حقوق حضرت سج اد )ع( نهج الب غه اع میة هانی حقوق بشر و اع میة حقوق بشر اس می خواهیم پرداخ و سپس نیر غزالی در مورد ن ذكر خواهدشد حق مسلمانان نسبت به یکدیگر دين مبین اس م به صراح مسلمانان را برادر يکديگر خوانده اس و برای نان حقوق برابری قائل شدهاس. در اين دين بین سیاه و سفید عرب و عجم و... تفاوت و برتری و ود ندارد و تنها م برتری تقوا اس. حضرت سج اد )ع( شماری از اين حقوق را

8 شماره 04 نشری ة ادب و زبان 106 چنین تشريح كردهاندكه انسان نبايد نسب به ديگر مسلمانان كدورتی داشتهباشد بايد با مهربانی با نها برخورد كند شکر و سپاسش را از نیکوكاران نها دريغ نکند برای همة مسلمانان دعا كند و به ياری همة نها بشتابد )ن. : حضرت سج اد )ع( 14(. 9999: نويسندگان و حکیمان ايرانی نیز از تو ه به اين امر غافل نبودهاند. غزالی در كیمیای سعادت فهرستی از حقوق را بهطور كل ی برای مسلمانان قید میكند كه ساير مسلمانان موظ ف هستند نها را رعاي كنند از مله: هر چه به خود نمیپسندند به ديگران نیز نپسندند ممنوعی قهركردن بیش از سه روز عدم تکب رورزيدن بر ديگران گوشندادن به حرف سخنچینان رفتار نیکو با همگان احترامگذاشتن به پیر و كود ايجاد انس و شتی بین مسلمانان عیبپوشی ممنوعی تهم زدن و غیب شدن حقوق مالی و انی ديگران عیادت بیماران شرك كردن لوگیری از ضايع كردن در تشییع نازة مسلمانان زيارت اهل قبور و... )ن. : غزالی (. 9919: وی اين نکات ريز و دقیق را با استناد به سخنان حضرت رسول ( ) بیان كردهاس كه از لحیة تول د تا مرگ انسان را دربردارد حقوق رعی ت و زیردستان رعاي حقوق مردم به عهدة دول ها و بزرگان مملک اس. در مقابل مردم نیز در قبال مسئوالن حکومتی تکالیفی دارند. حضرت علی )ع( در نهجالب غه میفرمايد:»و ا عیم ما افت ر ض س بحا نه م ن ت ل و الحقوق ح اق ال والی ع ل ی ال ر عی و ح اق ال ر عی ع ل ی ال والی ف رض ة ف ر ضها اهلل س بحانه لکل ف جع ل ها نیاما ل ا لف ت هم و عز ا ل دين هم«بزرگترين حقها كه خدا وا ب كرده اس حق والی بر رعی اس و حق رعی بر والی كه خدای سبحان ن را وا ب نمود و حق هر يو را به عهدة ديگری واگذار كرد و ن را مو ب برقراری پیوند نان و ار مندی دين ايشان قرار داد )حضرت علی )ع( 9939: خطبة 191(. اگر والیان حق مردم را تمام و كمال ادا كنند و عدال ا تماعی را در امعه برقرار كنند بسیاری از مفاسد و نايات ريشهكن خواهدشد و رامش بر امعه حاكم میشود.

9 117 پاییز و زمستان 59 حقوق و روابط انسانی در آثار اما محم د غزالی برای لوگیری از تجاوز ظالمان به حقوق مردم و ا رای عدال ا تماعی در امعه رعاي قواعد و اصولی الزامی اس. غزالی شماری از اين امور را ذكر كردهاس كه والی يا حاكم بايد انجام دهد: الف- در هر امری بايد چنین فرض كند كه خود رعی اس و ديگری والی. ب- نسب به انتیار حا تمندان بیتو ه نباشد زيرا بر وردن حا نان وا ب اس. ج- خود را به قناع عادت دهد. د- با مدارا با مردم رفتار كند. ه- در لب خشنودی رعی منطبق بر شرع و شريع ت ش كند. و- از ظلم غ مان و نايبان خود بر رعی لو گی ری كن د و ب رای رعا ي بهت ر ع د ل با ي د ظ ل م ش هوت و غض ب را از عق ل بازدارد تا ايشان را اسیر عقل و دين گرداند نه عقل و دين را اسیر ايشان. قاعدة فهم ن اس كه ت ش كند تا بیشتر متمايل به عفو باشد و كرم و بردباری پیشه كند )ن. : غزالی (. 9919: وی در ای ديگر در اين خصو بیان كردهاس كه: «ملة حق زيردس ن اس كه وی را در نان و امه شريو خود كند و نچه فوق طاق او باشد نفرمايد و در او به چشم تکب ر و خوارداش ننگرد و گناه او را عفو كند و در ن حال كه او در خشم شود در زل تی يا خیانتی كه در حق او كردهشود- انديشه كند و در خیا ن خود ب ر حق خ دای ع ز و ل و تقص ی ر خ ود در طاع ا و ب ا نک ه ق درت خ دای ع ز و ل ب ر ا و ب یش از ن اس ك ه ق درت ا و ب ر ز ي ردس خ ود تفک ر كند«)غزالی 039( مسئوالن حکومتی بايد با زيردستان به نوعی برخورد كنند كه اگر خود ای نها بودند اين رفتار را میپسنديدند حق همسایه در يات و ر وا يات تا چهل من ز ل از ه ر س م و س وی من ز ل ف رد را ه م س ا يه بهشمار وردهاند. رعاي احترام و حقوق همسايگان از اهمی بسیار ويژهای برخوردار اس. حضرت امام سج اد )ع( در سفارش به حقوق همسايه میفرمايد: بايد محاف منافعش در غیب او و حاف كرامتش در حضورش باشی نبايد برای يافتن عیبهايش تجس س كنی و اگر متو ه عیبی از او شدی ن را بپوشان در گرفتاری تنهايش نگذار بر نعم خداوند

10 شماره 04 نشری ة ادب و زبان 108 بر او حسد نورز لغزشهايش را ببخش با حلم با او برخورد كن و همیشه با او در صلح باش مگذار ديگران از او بدگويی كنند مانع خیان بدو شو حرفهای بد را دربارة او باور نکن و با او به نیکويی معاشرت كن ( ن. : حضرت سج اد )ع( 99(. 9999: غزالی نیز از بیان حقوق همسايه غافل نشده و رعاي ن را بر خود و ديگران فرض دانسته اس. وی در اين باره مینويسد حق همسايه نه ن اس كه او را نر انی و بس ب لکه ن اس ك ه ب ا وی ب ه نیک ی رفت ار كن ی و س خن حض رت رس و ل ( ) را در ا ي ن خصو نقل میكند كه:»اگر از تو ياری خ واه د ياری ده ی و ا گ ر وا م خواه د وا م ش ده ی و ا گ ر در و ي ش باشد مدد كنی و اگر بیمار باشد عیادت كنی و اگر بمیرد از پس نازة وی فرا شوی و اگر شاديی رسدش تهنی كنی و اگر اندوهی رسدش تعزي كنی و ديوار سرای خويش بلند برنداری تا راه باد و فتاب از وی بسته شود و چون میوه خوری وی را فرستی و اگر نتوانی پنهان خوری و نپسندی كه فرزند تو در دس گیرد و بیرون شود تا فرزندان وی را چ شم در ن ي د و وی را ب ه د ود مط بخ خ ود ن ر نج ا نی مگ ر ك ه وی را از ط بخ خ و يش بفرستی«)غزالی 019(. 9919: همچنین از ديگر حقوق همسايه ن اس كه: «از زل های او درگذارد و از بام در عورات او ننگرد و در نهادن تیر در ديوار و رفتن ب از ناودان و انداختن خا پیش سرای با وی مضايق نکند و راه سوی خانة وی تنگ نگرداند و در چیزی كه او به خانة خود برد ننگرد و نچه از عیبهای وی منکشف شود بپوشد و چون حادثهای به وی رسد دستگیری كند و در غیب او نگهبان خانهاش باشد و از نفقات فرزندان او غافل نباشد و سخن او را استراق سمع نکند و چشم از حرم وی فروخواباند و در خادمة او به دوام ننگرد و با فرزندان او در سخن تلط ف نمايد و در نچه او از كار دين و دنیا نداند رهنمونی كند«)غزالی 019(. 9911: در اين بخش غزالی با تو ه به تعالیم اس می نکات بسیار ظريف و دقیقی در باب حقوق همسايه ذكر كردهاس كه تقريبا می توا ن گف با ا ين ص راح و دق در ه یچ ك دا م از اس ناد ار و پ ا يی و ا م ر يک ا يی

11 119 پاییز و زمستان 59 حقوق و روابط انسانی در آثار اما محم د غزالی حقوق بشر ذكر نشدهاس. گويی ن مد عیان حقوق بشر از تو ه به اين مسئلة مهم خواسته يا ناخواسته غفل ورزيدهاند حق دوست و معاشر در حوزة دوستی او لین قدم تشخیص دوستان صادق اس میفرمايد:»م ن ا ح ب و نها و م ن ا بغ ض و اغرا. حضرت امام حسین )ع( «كسی كه تو را دوس دارد از تو انتقاد میكند و كسی كه با تو دشمنی دارد از تو تعريف و تمجید میكند )بحاراالنوار مجلسی ج 31 : 919(. با اين تعريف انسان میتواند دوستان خود را از بین دشمنان تشخیص دهد. رابطة دوستی تنها ارتباط بین دو فرد نیس بلکه بهصورت گستردهتر دوستی گروهها ارگانها مل ی ها و كشورها را نیز دربرمیگیرد. اگر در روابط بین مل ها و كشورها و... هر كس خود را ملزم به رعاي اين حقوق میدانس وامع كمتر شاهد نگ كشتار و قتل و غارتهای گسترده بودند. غزالی رابطة دوستی را نقدر مهم و قابل تو ه ويژه دانسته كه حقوق ن را بهصورت داگانه و ويژه از ساير حقوق ذكر كردهاس. وی برای تحکیم اين رابطه ده حق را برشمرده اس : الف- حق مال كه شامل سه مرحله اس دوس : ايثار به دوستان دا ندانستن مال خود از دوس و بخشیدن مال به دوس در موقع نیازمندی بدون توق ع بران. ب- ياری زبان. ه- در همة حا ها قبل از تقاضای وی. ج- عیبپوشی دوستان. د- اظهار دوستی به موختن علم دين به وی و ترغیب وی به انجامدادن امور اخروی در خفا و خلوت. و- عفو زل و تقصیر. ز- ياد خیر از دوس و خانوادهاش در حیات و ممات. ح- وفاداری نسب به دوس چنانكه بعد از مرگ وی از فرزندان و اهل وی غافل نشوی و ديگر نکه به د وستا ن تکب ر ن ورزی و در د وس تی م دا و م ورزی و ب ا دش منا ن د وس د وس تی نکنی. ط- تکل ف را از میان بردارد. ی- خود را از همة دوستان كمتر شناسد و از ايشان هیچ چیز انتیار نداشته باشد )ن. : غزالی : 099(. با تو ه به عبارتهای

12 شماره 04 نشری ة ادب و زبان 194 پايانی نکتة بسیار حائز اهمی ن اس كه دوستی و دوام ن با مرگ يکی از اعضا مختل نمیشود. دوستان حت ی بعد از فوت يکی از اعضا باز نسب به يکديگر مسئول هستند حق مرد بر زن به يکديگر دارند. مرد به عنوان يکی از در خانواده همة اعضا حقوق و تکالیفی نسب. غزالی در ثارش اين حقوق را اركان اصلی و پاية خانواده از حقوقی ويژه برخوردار اس تا پايهها و اركان كه دين مبین اس م ادای نها را تکلیف زن دانسته اس برشمرده اس كه: معتقد اس خانواده محکم و پايدار بمانند. غزالی در اين خصو كه در خانه بنشیند و بیدستوری وی بیرون نشود و فرا در و»حق مرد بر زن ن اس و حديث بسیار نکند و بیضرورتی به نزديو ايشان نشود بام نشود و با همسايگان مخالط و از شوهر خويش ز نیکويی نگويد و گستاخی كه میان ايشان باشد در معاشرت و نکند و در همة كارها بر مراد و شادی وی حريص باشد و در مال وی - حکاي صحب شوهر وی نگاه دارد و چون دوس نکند و در همة كارها مراد وی طلبد و شفق خیان در بکوبد چنان پاسخ دهد كه وی را نشناسد و از ملة شنايان شوهر خويشتن را پوشیده كند و زيادتی طلب نکند و حق وی دارد تا وی را باز ندانند و با شوهر بدانچه بود قناع و را از حق خويشاوندان فراپیش دارد و همیشه خويشتن را پاكیزه دارد چنانكه صحب خ و يش بتوا ن دك رد ن بکن د و ب ا ك ه ب ه دس مباش رت و معاش رت را ب شا ي د و ه ر خ د م شوهر به مال خويش فخر نکند و بر نکويی كه از وی ديده باشد ناسپاسی نکند و نگويد من از تو چه ديدهام و هر زمانی بی س ببی عی ب نجو ي د و خ ش م نگی رد و ط ل ب خ ر ي د و و ط ق نکند«)غزالی 919(. 9919: همچنین وی از مله مهمترين حقوق مرد بر فروخ به چیزی كه ورای حا مطالب و تستار و دوم تر زن را دو چیز میداند:»يکی صیان» )غزالی 991(. 9911: و تعف ف از كسب او چون حرام اس اس 7-2- حقوق زن بر مرد مرد نیز در برابر وی حقوقی اس همانطور كه زن در برابر مرد خود مکل ف به رعاي. حضرت سج اد )ع( میفرمايد سنگینتری را عهدهدار اس و چه بسا مسئولی مسئول اس

13 151 پاییز و زمستان 59 حقوق و روابط انسانی در آثار اما محم د غزالی كه هر دو طرف زن و شوهر بايد شکرگزار اين نعم حق باشند. زن بايد از شوهر اطاع كند تا زمانی كه اطاعتش منافاتی با اطاع حق نداشتهباشد و بر شوهر اس كه با همسر خويش مهربان و با او انیس و همدم باشد )ن. : حضرت سج اد )ع( 1(. 9999: دوام و ثبات روابط همسری منوط به همکاری زن و مرد با هم اس. در اسناد حقوق بشر اروپايی و مريکايی حقوق زن و مرد در خانواده نسب به يکديگر چندان به صراح بیان نشده اس درحالیكه اعضا و اركان خانواده با شناخ تکالیف و حقوق خود و ديگر اعضا میتوانند باعث استحکام خانواده و درنتیجه رعاي حقوق ساير اعضای امعه شوند. غزالی حقوق زنان را كه مردان مکل ف به رعاي نها هستند بدين ترتیب شرح میدهد: خوشخلقی با زنان نه بدان معنی كه ايشان را نرنجاند بلکه به اين معنی كه رنج نها را تحم ل و بر ناسپاسی نان صبر پیشه كند با ايشان در حد اعتدال مزاح و بازی كند و گرفته و عبوس نباشد در حديث غیرت اعتدال نگاه دارد و نبايد كه بی ه گمان بد برد و غیرت را از حد ببرد پرداخ نفقه به اعتدال چنانكه نه تنگ گیرد و نه اسراف كند كه ثواب نفقهكردن بر عیال بیش از ثواب صدقه اس موزش زنان از علم دين در رابطه با نماز و طهارت و حیض و غیر ن اگر دو زن داشته باشد بايد عدال را بین ن دو برقرار كند بايد در همخوابگی داب ن را رعاي كند )ن. :غزالی (. 9919: 8-2 حق خانواده در برخورداری از نفقة مرد ماد ة ششم اع می ة حقوق بشر اس می به اين حق اختصا دارد ام ا اين حق به اين صورت در اع می ة هانی حقوق بشر مو ود نیس. غزالی برای بیان اين حق از قول حضرت رسول ( ) مدد میگیرد كه میفرمايد: خ یر ك م خ یر ك م ل ا هله يعنی بهترين شما ن اس كه با اهل خود بهتر باشد و نیز: دينارا ا نف قت ه فی س بیل اهلل و دينارا ا نف قت ه فی ر قبعة و دينارا ت صد ق به علی مسکین و دينارا ا نف قت ه علی اهل و ا عی م ها ا را ال ذی ا نف قت ه ع لی ا هل و يعنی ديناری كه در راه خدای تعالی نفقه كنی و ديناری كه بر رقبه نفقه كنی و ديناری كه به مسکین صدقه كنی و ديناری بر اهل خود نفقه كنی بزرگثوابتر از اين

14 شماره 04 نشری ة ادب و زبان 192 كرد كه بر اهل خود نفقه كنی... و مهمتر چیزی كه در نفقه بايد رعاي مله ن اس باشد در حق ايشان كه از ح ل باشد و از راه بدی كسب نشدهباشد كه ن خیان ن اس : غزالی.)11 :9911 )ن حقوق فرزندان بر والدین ماد ة هفتم اع می ة حقوق بشر اس می مربوط به حقوق فرزندان اس و در اع می ة هانی حقوق بشر ماد ة بیس و پنجم را به خود اختصا دادهاس. حضرت صادق)ع( از رسول خدا ( ) رواي كردهاند كه حق فرزند بر پدر در صورتی كه پسر باشد ن اس كه مادرش را مسرور گرداند و نام او را نیکو قراردهد و كتاب خدا را به او بیاموزد و او را پاكیزه نگاه دارد و شناكردن را به او تعلیم دهد واگر دختر باشد اين اس كه مادرش را خ شنود گ ردا ن د و نا مش را نیکو نه د و س ورة ن ور را ب ه ا و تع ل یم ده د ( ف ر و ع ك افی ج 1 : 993(. شايد بتوان گف مهمترين ثمرة زندگی انسان فرزند وی اس پس چگونهپرودن وی اهمی خاص ی میيابد. برای اين منیور بايد والدين از حقوق ويژة فرزند خود مط لع باشند و نها را رعاي كنند. غزالی در اين خصو مینويسد كه فرزند در دس پدر و مادر امان اس و اگر به راه درس هداي شود يا راه خ ف والدين در ثواب و عقابش شريو هستند. والدين بايد فرزندان را باادب بپرورند اخ ق نیکو بیاموزند از دوس بد حف كنند به قناع خو دهن د از ما ل ح ل ب د و بخورا نن د داب ش ر يع و د ي ن را ب ه ا و بیا موز ن د كاره ای پسنديده اش را تحسین كنند و از خطايش چشم بپوشند ام ا اگر خطا زياد شود وی را توبیخ كنند او را به تنپروری و كاهلی خو ندهند و خ لق نیکو و تواضع را به او بیاموزند )ن. : غزالی -000 :9931.)001 هف از ديگر تکالیف پدر و مادر نسب به فرزندان ن اس كه نان را با بدخويی خود به عصیان واندارند. غزالی با تکیه بر حديث پیامبر ( ) سفارش میكند كه پسری را كه روزه شد عقیقه كنید و نام نیکو بنهید و پاكیزه كنید و چون ششساله شد ادب

15 153 پاییز و زمستان 59 حقوق و روابط انسانی در آثار اما محم د غزالی ساله شد به نماز فرمايید و چون نهساله شد امة خواب دا كنید و بیاموزيد و چون هف : چون دهساله شد به سبب نماز بزنید و چون شانزدهساله شد پدر وی را زن دهد)ن. در قهر و دوستی نوازش و تنبیه عطا و غزالی 099(. 9919: بر پدر و مادر وا ب اس كنند و بدين ترتیب مود ت و دوستی را بین نها را بین فرزندان رعاي سلب و... عدال ايجاد كنند حق آبرو و حیثی ت قاری سی د فاطمی بنیادیترين اصل موضوعی حقوق بشر را اصل حیثی انسانی میداند كه درواقع زيربنای اخ ق هنجاری اس و از ديدگاه حقوق بشری غیرقابلانکار اس. وی تأكید دارد كه انسان از ن ه كه زادانه و به اختیار مرتکب اعمالش میشود اخ قا نسب به نها مسئول اس. اصل حیثی انسانی در واقع يو صف و ويژگی انسانی نیس بلکه گزارهای اخ قی اس كه دو تجل ی دارد: او ل وضع قاعدة برابری انسانی و ديگری تجل ی تصمیمگیری كه نتیجهاش زادی انسانها در انتخابهايشان اس )ن. : قاری سی د فاطمی 99(. 9914: قر ن كريم ع وهبر حق حیات حف حیثی و كرام انسان را از مهمترين حقوق وی دانسته اس. مصباح يزدی چند مورد از كارهايی را كه برو و كرام انسانها در گرو رعاي نهاس اين چنین برمیشمرد: الف- عدم بدگمانی و تجس س و غیب :»ا ت ن بو ا ك ثیرا م ن الی ن ا ن بعض الی ن ا ثم و ال ت ج س سوا و ال ي غت ب...«)حجرات: يه 91(. ب- عدم تهم و افترا: اين رفتار سبب میشود امنی و رامش از اعضای امعه رخ بربندد. ج- عدم استهزا و تمسخر:»يا اي ها ال ذين م نوا ال ي سخ ر ق وم م ن قوم ع سی ا ن ي کو نو ا خ یرا م نه م«)حجرات: يه 99(. د- عدم ترشرويی و بیاعتنايی:»ال ت ص ع ر خد ل ن اس و ال ت مش فی اال رض م ر حا«)لقمان: يه 99( )ن. : مصباح يزدی (. 9939: چنانكه در اين يه بیان شد تکب ر از مواردی اس كه به حیثی افراد لطمه میزند. غزالی در بیان فات تکب ر به مواردی اشاره میكند كه درواقع سبب سلب اين حق اساسی از انسان میشود:

16 شماره 04 نشری ة ادب و زبان 190»پس عیبكردن مردمان و استحقار ايشان ف او ل اس و رد كردن حق ف دوم و هركه پندارد كه او به از برادر خود اس و او را حقیر دارد و عیب كند و به چشم خوارداش در او نگرد يا حق را رد كند با نچه ن را میشناسد ]وی[ در نچه میان او و میان خلق اس تکب ر كرده باشد«)غزالی 134(. 9919: وی دربارة استهزا و تمسخر نیز مینويسد: «نبا ي د كه گ ر وهی ب ر گ ر وهی استه زا كن د باش د ك ه ن ماع ك ه ب ر ا ي ش ا ن اس ته زا میكنند به از استهزاكنندگان باشند و معنی سخري حقیرشمردن و خوارداشتن اس و عیبها و نقصها بر و هی بازگفتن كه از ن خنده يد و ن به محاكات باشد در قول و فعل و به اشارت هم بود«)غزالی 134(. 9919: حق برابر در ازدواج برای زنان ع وهبر اع می ة هانی حقوق بشر كنوانسیون حقوق زنان حقوق ويژهای برای زنان اختصا دادهاس از مله حق رأی و مشارك سیاسی حق تحصیل برابر حقوق برابر در ازدواج زادی انتخاب همسر حقوق برابر در طول دورة زناشويی حق برابر در تربی فرزند حق زادی برابر نسب به انتخاب نام خانوادگی حرفه و ادارة اموال خود. غزالی از ملة حقوق زن به رضايتمندی وی ضمن عقد اشاره میكند.»رضای زن اگر ثی ب بالغه باشد يا دوشیزة بالغه از رضای وی چاره نبود ولیکن غیر پدر و د وی را به زنی دهد«)غزالی 30(. 9911: حقوق زنان بخش دانشدنی و مهم حقوق هانی بشر اس و حذف هرگونه تبعیض علیه نها از اهداف او لی ة امعة بینالمللی اس )ن. : قاری سی د فاطمی 990(. 9991: درحالیكه اس م چهارده قرن پیش با ديد اه نهای كه نسب به زن و ود داش به ستیزه برخاسته و برای وی شخصی مستقل قائل شده و وی را صاحب اراده و اختیار در انجامدادن امور زندگی و انتخاب همسر و... دانسته اس هنوز در بعضی وامع رفتاری كاالگونه با زن دارند و بعضا در امر ازدواج هیچ اراده و اختیاری

17 155 پاییز و زمستان 59 حقوق و روابط انسانی در آثار اما محم د غزالی برای وی قائل نیستند. بنابراين ضروری اس زنان تشکیل شود. كه كنوانسیونی مستقل برای احقاق حقوق حقهای رفاهی و حداقلهای معیشتی حق بهرهمندی از امکانات كافی زندگی از ملة حقوق رفاهی محسوب میشود. بر اساس ماد ة يازده میثاق بینالمللی حقوق بشر هر فرد و خانوادهاش ع وهبر اينکه حق دارند از امکانات كافی برای ادامة حیات مانند غذا پوشا و مسکن بهرهمند باشند محق هستند كه بهصورت مستمر ش را يط معی ش تی خ ود را بهب ود بخ ش ن د. اع می ة ه ا نی حق وق بشر ع وهبر غذا لباس و مسکن مراقب های پزشکی و خدمات ضروری ا تماعی را نیز در زمرة حداقلهای معیشتی بهشمار ورده اس )ن. : قاری سی د فاطمی : 119(. احقاق اين حق بر عهدة دول های حاكم میباشد. ارتباط مستقیم و متقابلی بین دوام حکوم ها و رضاي و رفاه مردم و ود دارد. اگر مردم از نیر اقتصادی و رفاهی در مضیقه نباشد در دوام و ثبات دول ها بسیار مؤث ر و مفید اس. غزالی معتقد اس كه:»وا ب بود سلطان را كه چون رعی وی بیچاره شوند و به سختی درمانند ايشان را فرياد رسد خاص ه ن وق كه قحط افتد و اندرمانند از معیش خويش پادشاه بايد كه ايشان را طعام دهد و ]از[ خزينه ياری كند به مال و نگذارد كه حشم وی بر رعی ستم كنند كه نگاه مردمان درويش گردند و از والي تحويل كنند و دخلهای سلطان شکسته شود و منفع به انبارداران و محتکران بازگردد و دعای بد و بدنامی به سلطان بماند و از اين سبب بود كه ملو پیشین از اين حالها پرهیز كردندی و از خزينه رعی را ياری دادندی«)غزالی 913(. 9913: درواقع با اين كارها ع وه بر راضینگاه داشتن مردم برای دوام و ثبات پادشاهی و حکمرانی خود ت ش میكردند حق برابری در مقابل دادگاه در او لین ملة ماد ة چهارده میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی حق برابری در مقابل دادگاه تشريح شدهاس. از مع ملة او ل ماد ة چهارم و بند يکم ماد ة دوم میثاق

18 شماره 04 نشری ة ادب و زبان 196 اين نتیجه به دس می ي د ك ه ه م ة اف راد ب د و ن ه ر گو ن ه تبع یض ب ر مبن ای ن ژاد م ذهب نسی زبان ديدگاههای سیاسی و غیرسیاسی وضعی ا تماعی والدتی مالکی تی و غیره بايد بهصورت برابری از حماي دستگاه قضايی در تضمین حقوقشان برخوردار باشند و دادگاه بايد رفتاری برابر با نها داشته باشد. حق بر دادخواهی محاكمة عادالنه و دادگستری مستقل و بیطرف در اسناد حقوق بینالمللی و اس می نیز برای دفاع از حقوق تضییعشدة انسانها قید شدهاس. رعاي اين حق در ثار ادبی و تعلیمی فارسی نمودی واضح دارد و نويسندگان در غالب حکايات و روايات بدان سفارش اكید كردهاند. غزالی در نصیحةالملعوک حکايتی از رسم ملو عجم بیان میكند در ارتباط با همین موضوع كه خ صة ن به شرح ذيل اس : در بین پادشاهان عجم مرسوم بود كه روز نوروز و مهرگان بار عام میدادند و مردم شکايات خود را مستقیم به عرض پادشاه میرساندند و دادخواهی میكردند. پادشاه نخس از خود شروع میكرد و اع م میكرد كه هركس از او شکايتی دارد بیان كند و خود مقابل موبد موبدان مینشس تا پاسخگوی حقوق تضییعشده باشد و از موبد میخواس تا بدون اغماض داوری كند و بعد از پادشاه نوب سايرين بود. )ن. : غزالی 911(. 9913: غ زالی درخصو رعا ي ع دال معتق د اس ك ه قض ات با ي د مجه و ل بینام را با معروف با اه و حشم و يکی را بر يکی فضل ننهند )ن. در خصوم و داوری برابر دارند و به هر دو به يو چشم نگرند : همان: 919(. اگر حک ام و دولتمردان عادل باشند و قاضیان بی اغ م ا ض و ب ر مبن ای ح ق دا وری كنن د ه م واره ص احبا ن ح ق ب ه حق وق خ ود میرسند و دس متجاوزان كوتاه میگردد امنی و صلح بر امعه حکمفرما میشود و همگان در رامش و سايش زندگی میكنند و مدينة فاضلهای كه بسیاری از ن دم میزنند بهو ودمی يد.

19 157 پاییز و زمستان 59 حقوق و روابط انسانی در آثار اما محم د غزالی 3- نتیجهگیری حقوق بشر به شکل امروزی خود مبحثی نو و ديد در هان اس كه عمر ن به يو قرن هم نمیرسد. با و ود اين سردمداران مجامع هانی خود را حامیان بیعیب و نقص حقوق بشر میدانند. حال نکه بحث حقوق انسان در ايران قدمتی بسیار ديرينه دارد و به دوران كورش كبیر و پس از ن ظهور يین مقدس اس م برمیگردد. با چنین پشتوانة محکمی اس كه انديشمندان و متفک رانی همچون غزالی ظهور میكنند. غزالی در قرن پنجم يعنی مد ت زمانی حدود هش قرن پیش از تشکیل مجمع بینالمللی حقوق بشر و انتشار اع میههای هانی حقوق بشر در البهالی سه اثر معروف خود با بهرهگیری از مکتب اس م و فرهنگ غنی ايرانی مؤل فههای حقوق انسانی را بیان كردهاس. در اين پژوهش ع وهبر شرح مختصری از حقوق انسان نسب به خداوند و خويشتن خود به میزان قابل تو هی به روابط و حقوق انسانها نسب به يکديگر پرداخته شدهاس. از مله حقوقی كه غزالی به نها اشاره كردهاس مواردی اس كه در سطور تی ذكر میشود. حق مسلمانان نسب به يکديگر او لین حقی اس كه در اين مقاله مطرح شدهاس. غزالی در اين خصو معتقد به رعاي مواردی اس همچون خودداری از تکبرورزيدن غیب كردن و تجس س و رعاي اموری مانند خوشخ لقی رفتار حسنه و... نسب به يکديگر. وی بر والیان و حاكمان در رعاي حقوق مردم و تأمین نیازهای نان سفارش اكید كردهاس. در ادامه از حقوق همسايه و دوستان سخن به میان مده و رعاي اموری مانند حق مال عیبپوشی و خوشرفتاری در حیات و رسیدگی به اوضاع فرزندان و خانوادة دوستان در ممات دوس اشاره شدهاس. غزالی برای مردان و زنان بر مبنای يات و احاديث حقوقی مجز ا ذكر كرده و به زنان در رعاي عف اطاع و تمکین از همسر سفارش كرده اس. وی ع وه ب ر ا ي ن ب ه حق وق د يگ ری از م ل ه حق وق ف رز ن دا ن ح ق خانواده در برخورداری از نفقه حقوق برابر در ازدواج حقوق رفاهی حق برو و حیث و حق برابری در مقابل دادگاه نیز اشاره و مخاطبان خود را به رعاي نها سفارش كرده اس.

20 شماره 04 نشری ة ادب و زبان 198 فهرست منابع الف(کتابها 9. قر ن كريم..1 حضرت علی )ع(. )9939(. نهجالبالغه. تر مة دشتی. تهران: فیضاالس م. 9. امام سج اد )ع(. )9999(. رسالة حقوق. تر مة محم دحسین افشاری. تهران: مشهور..)9911( 0. بوازار مارسل. اردبیلی و غ انساندوستی در اسال ر محسین يوسفی. چاپ او ل تهران: طوس. تر مة محم دحسن مهدوی 1. تاموشات كريستیان. )9991(. حقوق بشر. تر مة حسین شريفی طراز كوهی. تهران: میزان. 1. دهخدا علیاكبر. )9933(. لغتنامهر محم د معین و سی د عفر شهیدی. تهران دانشگاه.94 تهران: مؤس سة انتشارات و چاپ روزنه. 3. غزالی امام محم د. )9911(. احیاءعلو الد ین )نیمة دو ربع مهلکات(. تهران: بنیاد فرهنگ ايران. 9.. )9911(. احیاءعلو الد ین )ربع عادات(ر تر مة مؤي دالد ين محم د خوارزمی. به كوشش حسین خديو م. چاپ دوم تهران: علمی و فرهنگی. 1.. )9919(. احیاءعلو الد ین )نیمة سو ربع مهلکات(ر تر مة مؤي دالد ين محم د خوارزمی. به كوشش حسین خديو م. چاپ دوم تهران: علمی و فرهنگی.. )9919(. کیمیای سعادتر.99 تهران: بهج..)9919(..91 کیمیای خديو م. چاپ او ل تهران: علمی و فرهنگی. سعادتر لد او ل. تصحیح احمد رام. لد دوم. به كوشش حسین. )9913(. نصیحةالملوکر تصحیح لالد ين همايی. چاپ چهارم تهران: هما.

21 159 پاییز و زمستان 59 حقوق و روابط انسانی در آثار اما محم د غزالی قاری سی د فاطمی سی د محم د. )9914(. حقوق بشر در ههان معاصر )دفتر یکم درآمدی بر مباحث نظری مفاهیم مبانی قلمرو و منابع(. چاپ سوم تهران: مؤس سة مطالعات و پژوهشهای حقوقی شهر دانش. قاری سی د فاطمی سی د محم د. )9991(. حقوق بشر در ههان معاصر )دفتر دو : هستارهایی تحلیلی از حقها و آزادیها(ر چاپ دوم تهران: مؤس سة مطالعات و پژوهشهای حقوقی شهر دانش. كلینی محم دبن يعقوب. )9999(. متن و ترهمة فروع کافی. قم: قدس. مجلسی محم دباقر. )9919(. فروشی اس می ه. بحاراألنوار. تر مة موسی خسروی. تهران: كتاب- محم دبنمکر م ابن منیور. )9990(. لسانالعرب. بیروت: دارالکتبالعلمی ه. مدر سی سی دمحم درضا. )9939(. فلسفة اخالقر چاپ او ل تهران: سروش. مدنی سی د لالد ين. )9991(. مبانی و کل یات علم حقوق. تهران: پايدار. مصباح يزدی محم دتقی. )9991(. فلسفة اخالقر به كوشش احمدحسین شريفی. چاپ دوم. تهران: امیركبیر. مطه ری مرتضی. )9991(. انسان کامل. چاپ 03 تهران: صدرا. معین محم د. )9911(. فرهنگ فارسی. تهران: امیركبیر. مهرپور حسین. )9999(. نظا بینالمللی حقوق بشر. تهران: اط عات ب(مقالهها.9 هف كريمینیا محم دمهدی. )مهر 9991 (.»حقوق حق و اقسام حق«. نشري ة معرف سال دوازدهم.. شمارة.1 تسخیری محم دعلی.) 9994 (. مجموعه مقاالت همايش بینالمللی حقوق بشر و گفتگوی تمد نها. پديد ور: همايش بینالمللی حقوق بشر و گفتگوی تمد نها. قم: دانشگاه مفید.

22